I 1997 fekk Førde i Sunnfjord bystatus. Like etter vart Førde kåra til den styggaste byen i landet. Litt over 10 000 menneske er so uheldige at dei bur der, og resten av regionen fer stort sett berre til Førde fordi dei stundom må – so å seie alt av tenester utanom dei heilt vitale er å finne i dette gigantiske vegkrysset. Førde sentrum er avsolt store delar av året – det er omtrent berre midt på høgste sommar at sola maktar å klyve opp bak dei drithøge fjella. Mange er skeptiske til Førde, og med god grunn. I denne nye artikkelserien har Saksyndig intervjua folk som av ymse årsaker har eit dårleg forhold til den sjølverklærte navlen i Sunnfjord.

Ryktet til Førde var noko Knarvik-jenta «Marielle» var lykkeleg uvetande om då ho gjekk med på å reise til Førde for å møte ein fyr ho hadde chatta med i fleire veker. Den 25 år gamle barne- og ungdomsarbeidaren var midt mellom to jobbar, og hadde ein månad fri fram til ho byrja i den nye jobben 2.januar. Saksyndig møter ho på Knarvik senter ein travel laurdags føremiddag, den andre laurdagen i 2024. Januarsalet er i gang, og det aular av liv på det store kjøpesenteret, der folk handlar med raudglødande kredittkort og med det grev si eiga økonomiske grav. Ho er kledd i ei mørkeraud vinterkåpe, ein kvit, høghalsa genser, ei raud strikkejakke og eit par lekre, nøttebrune tights. Dei store, livlege, olivengrøne auga blenkjer og lyner i det kunstige lyset frå lysrøyret over oss. Ved disken eit steinkast i frå oss står ei vakker, blond ungjente med store puppar på utstilling og tek imot bestillingar med eit smil som aldri forsvinn.

«Eg hadde aldri vore i Førde,» fortel ho, før ho tek ein slurk av den digre tekoppen. Sjølv drikk eg svart kaffi. – «Fjordekspressen går forbi like nedanfor senteret, og E-39 går heile vegen opp dit. Vi hadde gjort avtale om at han skulle hente meg på rutebilstasjonen i Førde. Tilbodet takka eg ja til med éin gong, for eg vart jo køyrt frå dør til dør.»

Dette var seint i november månad 2023. Marielle har førarkort, men er redd å køyre om vinteren når det er dårleg føre. Broren hennar omkom i ei trafikkulykke i Romarheimsdalen mellom Knarvik og Oppedal i 2019. Bilen kom over i motsett køyrefelt og kolliderte i eit betongrekkverk. Han vart kvesta so brutalt at politi og ambulansefolk måtte skrape restane av han ut av bilen. I tillegg hadde hovudet hans blitt skilt frå kroppen, ramla gjennom den knuste frontruta og trilla eit godt stykke i nedoverbakke før det omsider stoppa. Der skremde det livskiten ut av ei dame frå heimesjukepleia, som visstnok vart langtidssjukemeldt etterpå. Han hadde visstnok særs høg fart då ulykka skjedde (om lag 200 kilometer i timen i 80-sona), og på staden var det eit parti med stålis. 21-åringen hadde ikkje ein sjanse i helvete, som politimeisteren meddelte til familien då dei vart varsla om dødsulykka.

«Eg fortalde han at eg var redd for å køyre,» fortel ho. – «Det var då han sa: ‘Ikkje noko problem, berre ta bussen. Eg kan hente deg i sentrum.’ Og so skjedde det. Med sommarfuglar i magen, etter ein roleg og dødsulykke-laus busstur på litt over tre timar, gjekk eg av på rutebilstasjonen i Førde. Det var…» Stemma hennar sviktar. Auga blir blanke av tårer. – «Det var då eg såg korleis Førde eigentleg såg ut. Eg trudde Åsane senter var stygt, men dette…»

Fleire tårer trillar nedover ansiktet hennar i det ho sit der tappert og fortel historia si. Eg tilbyr ho eit papirlommetørkle frå det store lageret eg alltid har med meg når eg intervjuar alvorleg traumatiserte unge damer. Ho held fram å fortelje:

«Han køyrde ein svart Jeep Grand Cherokee med firehjulstrekk og piggdekk. Med ei hand stødig på rattet trakterte han doningen ut av rutebilstasjonen og køyrde langs hovudvegen. Han var muskuløs og såg knakande kjekk ut. Han hadde ei barsk, nærast dyrisk utstråling som eg fann særs tiltrekkjande. Det var sju minusgrader ute, men varmeapparatet i bilen gjorde at eg vart litt småsveitt der eg sat. Vi tok av i eit kryss og køyrde langs eit industriområde, før vi fór inn i ein tunnel. På andre sida openberra det seg ei heilt anna verd som ikkje på nokon måte var urban. So byrja den endelause bakken. Eg skjønte at noko var gale då eg såg eit fareskilt som varsla om ei stigning på sju prosent.»

Det gjekk oppover eit langt stykke. Det var heldigvis strødd. Denne mannen i slutten av 20-åra, som Saksyndig her kallar «Bengt-Ove», fortalde at det ikkje var automatikk i at det var vintervedlikehald her oppe. Dei aller fleste som budde her hadde bilar med firehjulstrekk og piggdekk. Somme brukte til og med kjettingar på bilane sine når det var klink is.

Bengt-Ove jobba som tømrar i eit firma som hadde base nede i sentrum. Han jobba frå sju om morgonen til tre om ettermiddagen frå måndag til fredag. Dette var ein sundag. I morgon tidleg skulle han på jobb, og der var berre éin bil der oppe. Marielle ønskte naturlegvis ikkje å stå opp klokka seks neste dag, og ho ønskte iallfall ikkje å gå rundt og fryse nede i sentrum i tre timar medan ho venta på at kjøpesentera skulle opne. Dermed valde ho å bli heime.

«Vi hadde sex den fyrste kvelden der oppe, og sexen var amazing!» utbryt ho. Fleire eldre damer i lokalet snur seg mot oss med rynka augnebryn, men snur seg fort igjen.

Staden han budde på heiter Ulltang, og ligg fleire kilometer i bratt oppoverbakke frå Førde sentrum. Huset, som han hadde kjøpt året før frå ein onkel av seg som hadde flytta til nabobyen Florø, hadde nydeleg utsikt over Førdefjorden og sjølve sentrum. Sentrum låg innhylla i halvmørke og skodde sjølv når det var dagslys. Ein kunne formeleg sjå kuldeflammane stråle.

«Eg vakna neste morgon i halv ni-tida,» held ho fram. – «Bengt-Ove var for lengst reist på jobb, og eg hadde det store huset for meg sjølv. Eg laga meg frukost og litt kaffi, og gjekk inn på nettet for å sjekke bussruter. Eg hadde tenkt meg ned til sentrum og shoppe litt, og kanskje ete lunsj på Olefine’s konditori på kjøpesenteret Handelshuset – eg hadde høyrt gjetord om det konditoriet. Førde var jo sopass stort at der gjekk ein eigen bybuss der.»

Knarvik-jenta gjorde raskt den urovekkjande oppdaginga at der ikkje gjekk bybuss opp til Ulltang. Der gjekk ein rutebuss frå ein stad ved kysten seks mil lenger vest som ho aldri hadde høyrt gjete, men den gjekk berre tre gonger for dag forbi nede på hovudvegen. Vel, tenkte Marielle, ho kunne alltids ta bussen som gjekk i elleve-tida, handle og dille, for so å vente til Bengt-Ove var ferdig på jobb og sitje på med han.

Kledd frå topp til tå med fleire lag ull og ei tjukk vinterjakke, gjekk Marielle ut av huset. Ho kom so langt som til oppkøyrsla, som var dekt av eit tjukt lag med spegelblank is. Det var minst to hundre meter med bratt nedoverbakke til hovudvegen. Ho beit seg lett i leppa der ho skjelven stod. Ho tok nokre varsame steg nedover, men fall på ræv med hyl og rabalder. Ho låg der og stønna av smerte, før ho kava seg opp på beina. Ho greidde med naud og neppe å fote seg inn igjen i huset. Ho leita desperat overalt etter broddar, men fann ingenting. Samstundes høyrde ho bussen drønne forbi nede på hovudvegen.

«Eg bestemte meg for å ikkje fare nokon stad den dagen,» seier ho. – «Eg elskar å handle, men eg har då ikkje tenkt å risikere liv og lemmar for det!»

Planen var å vente til Bengt-Ove kom heim igjen. Kanskje dei to kunne fare til sentrum og ete ein betre middag. Ho skjønte derimot raskt at ein bytur ikkje kom til å skje. Bengt-Ove kom sjagande heim i halv fire-tida og heiv seg rett på sofaen. Marielle fekk instruksar om å lage middag.

«Det var då eg vart fortalt at å vere tømrar var ein tung, slitsam og til tider farleg jobb. Bengt-Ove såg ut som han hadde kjempa i eit større slag – og tapt. Eg nemnde at oppkøyrsla var so glatt. Då såg han berre rart på meg. Han hadde garasje og firehjulstrekkjar med piggdekk, so han hadde ikkje lagt merke til det. Eg spurde om han hadde strøsand. Han rista på hovudet. Eg spurde om han kunne kjøpe strøsand etter jobb neste dag. Då svarte han at butikkane var utselt. Då vart eg litt sett ut. Kunne han kjøpe broddar til meg neste dag, slik at eg kom meg ned bakken for å ta bussen? Då berre såg han stygt på meg. Broddar var utselt òg, svarte han surt. So gafla han i seg mat ved bordet, før han la seg rett på sofaen igjen.»

Saksyndig har i all beskjedenheit gjort eigne undersøkingar kring busstilbodet til Ulltang, og Marielle har heilt rett. Det gjekk ein bybuss opp dit før, men den vart avvikla på grunn av manglande kundegrunnlag. Det lønte seg rett og slett ikkje for ruteselskapet å køyre heilt opp dit. Dessutan går det jo rutebuss forbi der. Selskapet la ned bybusstilbodet fordi «alle» på Ulltang hadde eigen bil.

Oppkøyrsla forblei ustrødd, og stakkars Marielle gjekk i sirklar rundt i det store huset, nærast halvgalen av det tilsette på sjukeheimar kallar «utferdstrong». Ho kjende seg isolert og åleine, og braut ved fleire høve ut i gråt. Onsdag prøvde Marielle nok ein gong å kome seg ned den stupbratte bakken. Ho sette seg på baken og rutsja kontrollert nedover. I triumf kom ho seg ned til hovudvegen. Oppe i bakken såg ho ein buss kome snirklande nedover. Ho gjorde tydeleg teikn til den kvithåra bussjåføren. Til hennar store skrekk, køyrde han rett forbi ho. Lettare indignert bestemte ho seg for å gå til sentrum. Det var jo berre rundt fire kilometer, og vegen her var salta. Ho traska i veg nedover den endelause bakken. Stundom måtte ho balansere i vegkanten då bilar kom forbi. Dei såg på ho som om ho skulle ha vore ramla ned frå månen.

Bakken gjekk over i flat veg, og ho såg Førde sentrum skine forlokkande i all si heslege prakt. Der var berre eit stupbratt berg – det sokalla Kvernberget – som stod mellom ho og byen.

Her er det på sin plass med ein aldri so liten historieleksjon, vyrde lesar. I gamle dagar sprengde bygdefolk ut ein primitiv tunnel gjennom det elles uframkomelege Kvernberget. Det var grusdekke og ei og anna slaghòle der, og det var eit par store hòl i fjellet der ein såg ut på fjorden. Denne tunnelen vart faktisk brukt som bilveg heilt til det vart bygt ein moderne tunnel på vel 800 meter der på midten av 90-talet. Då vart den gamle tunnelen stengt for biltrafikk, men brukt som gang- og sykkelveg.

Diverre fann fylkeskommunen ut (dette var ein fylkesveg) at den gamle tunnelen var særs rasfarleg. Dermed gjorde dei vedtak om å stengje den gamle tunnelen for all trafikk, inkludert syklistar og fotgjengarar! Då Marielle omsider hadde kava seg ned til tunnelane, vart ho til si store skrekk møtt av svære steinblokker på gangfeltet, og eit gult skilt der det stod at vegen var stengt. Dette synet (frå Google Maps) møtte med andre ord den stakkars jenta like før Førde sentrum!

Der var ingen andre alternativ. Den moderne tunnelen framfor ho var på nesten 800 meter og forboden å ferdast i for fotgjengarar og syklistar. Med gråten i halsen og fortviling lysande i auga, måtte ho gjere vendereis og gå tilbake dit ho kom frå. Opp til fæle, fæle Ulltang.

Då den særs slitne tømraren kom heim frå nok ei torturøkt av ein arbeidsdag, fortalde Marielle om sine opplevingar den dagen.

«Ja, den gamle tunnelen vart stengt for lenge sidan,» svarte han surt, før han gafla i seg den herlege gryteretten som Marielle hadde brukt over ein time på å lage. Bestikket og servietten gjekk omtrent med i dragsoget. – «Men alle her oppe har jo bil, so kva er problemet?»

«Problemet, Bengt-Ove,» byrja Marielle. – «er at eg sit her oppe heile dagen utan å kome meg nokon stad. Kunne… kunne eg køyre deg på jobb i morgon, slik at eg har bilen til disposisjon?»

«Nei,» svarte han surt. – «Eg har ikkje kasko. Dersom du krasjar, får eg eit helvete med forsikringsselskapet. Ta bussen.»

«Bussen køyrde jo berre rett forbi meg!»

«Hmm, då var det sikkert han gamlingen som køyrde. Han ser so dårleg.»

«Og so køyrer han buss??» Stemma hennar gjekk i fistel. Bengt-Ove, som ikkje kunne ha brydd seg mindre, heiv i seg siste matbiten, rapte høgt og lenge, før han gjekk rett på sofaen og la seg.

Den natta låg Marielle og vreid på seg i senga. Ho innsåg at dette ikkje kom til å fungere. Førde var rett og slett ikkje ein stad ho var komfortabel med å bu. So fort alarmen til Bengt-Ove gjekk klokka seks, stod ho allereie fullt påkledd i rommet med den vesle kofferten pakka.

«Køyr meg til rutebilstasjonen,» sa ho bestemt. – «Eg vil heim til Knarvik. Eg vil ikkje vere her lenger!» Tårene trilla nedover kjakane hennar.

Bengt-Ove såg lenge på ho, nærast snurt. So sukka han og sa det var greitt.

«Eg vart ti kilo lettare då eg sat på Fjordekspressen på veg opp den bratte Halbrendslia frå Førde,» seier den gråtkvelte, snufsande Marielle. Eg tilbyr ho nok eit papirlommetørkle. – «Eg hadde tenkt å vere i Førde til sundag, men… slik vart det berre ikkje. Det fyrste eg gjorde då eg gjekk av bussen i Knarvik, var å stikke rett på Knarvik senter og ete ein betre lunsj.»

«Trur du Bengt-Ove forstod kvifor du ikkje lika deg i Førde?» spør Saksyndig.

«Det speler ikkje noka rolle. Eg har ingenting med han å gjere no. Om eg aldri ser Førde igjen i mitt liv, er eg berre glad til!»

Marielle si historie om Førde er riktig nok farga av at ho sat fast på ein stad ho ikkje kom seg ifrå. Resten av byen såg ho aldri noko særleg til. Men når det gjeld Ulltang er ho ikkje åleine om å føle seg fanga. So nyleg som 8.januar 2024 publiserte Firda, lokalavisa i Førde og Sunnfjord, eit debattinnlegg skrive av ei billaus dame som bur på Ulltang. Som ho sjølv skriv:

«Ulltang har blitt kjent som plassen der bebuarane er isolerte og vekkgløymde. Ein kan verken gå eller sykle til Førde sentrum. Og plassen har særs dårlege busstilbod. […] Ein kjenner seg sterkt isolert. Og det er oppsiktsvekkjande at befolkninga i ein av bydelane i Førde sit med så få moglegheiter til å kunne få gjere nødvendige ærend.»

Marielle har no byrja i sin nye jobb i ein barnehage nokre kilometer frå Knarvik – og ho har kjøpt seg bil. Berre i tilfelle.